بیشفعالی چیست؟
بیش فعالی اختلال عصبی-رشدی است که با الگوهای پایداری از بی‌توجهی، بیشفعالی و رفتارهای تکانشی مشخص می‌شود. این اختلال با نام علمی اختلال کم‌توجهی-بیش فعالی (ADHD) شناخته می‌شود و از شایع‌ترین اختلالات روانی در دوران کودکی است. با این حال، بسیاری از افراد تا بزرگسالی نیز با علائم این بیماری دست‌و‌پنجه نرم و آن را تجربه می‌کنند. این اختلال به دلیل نقص در تکامل مغز در بخش‌هایی که وظیفه تمرکز، کنترل تکانه‌ها و تنظیم هیجانات را دارند ایجاد می‌شود. افراد مبتلا معمولاً نمی‌توانند برای مدت طولانی روی یک کار متمرکز بمانند، مدام فعالیت می‌کنند یا بدون فکر قبلی تصمیم می‌گیرند. در ادامه با انواع بیشفعالی، دلایل ابتلا به این اختلال و راه‌های تشخیص و درمان آن آشنا خواهیم شد.
انواع بیشفعالی
برای درک بهتر سندرم ADHD، شناخت انواع آن ضروری است. این اختلال به سه زیرگروه اصلی تقسیم می‌شود و بسته به شدت علائم در هر فرد، نوع تشخیص داده شده متفاوت خواهد بود.
۱. بیشفعالی از نوع بی‌توجهی (ADHD-Inattentive Type): در این نوع، علائم بیشفعالی کمتر دیده می‌شوند و فرد بیشتر دچار مشکلات توجه و تمرکز است. معمولاً با عنوان “ADD” شناخته می‌شود. از نشانه‌های این نوع بیشفعالی می‌توان به ناتوانی در گوش دادن دقیق، فراموش کردن مکرر موارد مختلف، از یاد بردن مراحل انجام یک کار، عدم توجه به جزئیات و گم‌کردن مداوم وسایل اشاره کرد.
۲. بیش‌فعال-تکانشی (ADHD-Hyperactive/Impulsive Type): در این نوع بیشفعالی فرد بسیار پرتحرک، بی‌قرار و عجول است. از نشانه‌های بیش‌فعال-تکانشی بودن فرد می‌توان به صحبت کردن مداوم، قطع کردن صحبت دیگران، حرکت دائم دست‌ها و پاها و پرش ناگهانی از جا اشاره کرد.
۳. بیشفعالی ترکیبی (Combined Type): شایع‌ترین شکل بیماری است که فرد هم مشکلات توجه دارد و هم رفتارهای پرتحرک و تکانشی از خود نشان می‌دهد.
دلایل ابتلا به بیشفعالی
عوامل مختلف ژنتیکی، زیستی و محیطی در بروز اختلال کم‌توجهی بی‌فعالی نقش دارند. این بیماری در گروه اختلال عصبی رشدی قرار می‌گیرد و عملکرد بخش‌هایی از مغز که وظیفه تمرکز و برنامه‌ریزی را برعهده دارند مختل می‌کند. واکسیناسیون، تغذیه خاص یا روش‌های نادرست فرزندپروری از علل ابتلا به ADHD نیستند اما باعث تشدید علائم آن می‌شوند. مهم‌ترین دلایل ابتلا به بیشفعالی عبارت‌اند از:
- ژنتیک: احتمال انتقال بیماری از والدین به فرزندان زیاد است. اگر یکی از والدین یا خواهر و برادر فرد مبتلا باشد، خطر افزایش می‌یابد.
- ساختار مغزی متفاوت: برخی نواحی مغز مانند لوب پیشانی در افراد مبتلا کوچک‌تر یا کندتر فعال هستند.
- کمبود دوپامین: در مغز افراد مبتلا، انتقال‌دهنده‌های عصبی مثل دوپامین کمتر ترشح می‌شوند.
- قرار گرفتن در معرض مواد سمی: مثل سرب، الکل و نیکوتین در دوران جنینی.
- تولد زودرس یا وزن پایین هنگام تولد
راه‌های تشخیص بیشفعالی
تشخیص این اختلال به بررسی دقیق نیاز دارد. هیچ تست آزمایشگاهی خاصی برای آن وجود ندارد، اما متخصصان با کمک مجموعه‌ای از ابزارهای ارزیابی، به تشخیص نهایی می‌رسند.
مهم‌ترین علائم بیشفعالی در کودکان عبارت‌اند از:
- بی‌قراری و ناتوانی در نشستن آرام
- قطع کردن صحبت یا بازی دیگران
- دشواری در پیروی از دستورالعمل‌ها
- فراموشی در انجام کارهای روزمره
- عملکرد ضعیف در مدرسه
از علائم آن در بزرگسالان نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ضعف در تمرکز روی کارها
- مدیریت ضعیف زمان
- شروع چند پروژه و رها کردن آن‌ها
- رانندگی پرخطر
- تصمیم‌گیری‌های تکانشی و احساسی
تست بیشفعالی
تست‌های ADHD به تشخیص بهتر و دقیق‌تر اختلال کمک می‌کنند. این تست‌ها بیشتر جنبه روان‌شناختی دارند و بر اساس مشاهده و پرسشنامه هستند.
تست بیشفعالی کودکان
در برخی کلینیک‌ها، از نوروفیدبک برای کودکان بیش فعال نه‌تنها به‌عنوان درمان، بلکه به‌عنوان ابزاری برای بررسی نحوه عملکرد مغز نیز استفاده می‌شود. تست بیشفعالی در کودکان شامل پرسش‌نامه‌های زیر است:
مقیاس کانرز (Conners Rating Scale)
چک‌لیست Vanderbilt
ارزیابی معلم و والدین
تست بیشفعالی در بزرگسالان
برای بزرگسالان، پرسش‌نامه‌هایی مانند ASRS (Adult ADHD Self-Report Scale) استفاده می‌شود. همچنین بررسی سابقه دوران کودکی، مشکلات شغلی، تحصیلی، و روابط بین‌فردی در تشخیص اهمیت دارد.
عوارض بیشفعالی
عدم درمان به‌موقع این اختلال می‌تواند کیفیت زندگی فرد را به‌شدت کاهش دهد و مشکلات ثانویه جدی ایجاد کند. این عوارض در کودکان و بزرگسالان به تفکیک نوشته شده است.
عوارض بیشفعالی در کودکان عبارت است از:
افت نمرات در مدرسه
مشکلات ارتباطی با دوستان و معلمان
کاهش اعتماد به نفس
افزایش احتمال مشکلات رفتاری و طرد اجتماعی
عوارض بیشفعالی در بزرگسالان شامل موارد زیر است:
بی‌ثباتی شغلی
ناتوانی در ایجاد و حفظ روابط
خطر بیشتر اعتیاد و مشکلات سلامت روان مانند افسردگی و اضطراب
راه‌های درمان بیشفعالی
درمان این اختلال باید به‌شکل ترکیبی انجام شود. بسته به شدت علائم، سن فرد و شرایط خانوادگی، ممکن است یک یا چند روش به‌کار گرفته شود. از روش‌های موثر درمان بیشفعالی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دارودرمانی: داروهایی مانند متیل‌فنیدات (ریتالین)، آدرال، یا آتوموکستین می‌توانند کمک‌کننده باشند. انتخاب بهترین داروی بیش فعالی به تشخیص پزشک وابسته است.
- رفتاردرمانی و آموزش مهارت‌های اجتماعی: به کودکان و والدین آموزش داده می‌شود چگونه رفتارهای مخرب را کاهش دهند و رفتارهای مثبت را تقویت کنند.
- نوروفیدبک برای کودکان بیش فعال: روشی غیردارویی و نوین که با آموزش مغز به کنترل بهتر امواجش، تمرکز و آرامش ذهن را افزایش می‌دهد.
- مشاوره کودک و خانواده: جلسات مشاوره به والدین کمک می‌کند تا نحوه برخورد با کودک بیش‌فعال را بیاموزند و روابط خانوادگی را بهبود دهند. در کلینیک مشاوره ماهور، این خدمات توسط روانشناسان متخصص کودک و نوجوان ارائه می‌شود.
- تغییر سبک زندگی و تغذیه: تغذیه سالم (کاهش مصرف شکر و افزودنی‌ها)، خواب منظم و فعالیت بدنی روزانه نقش مهمی در کاهش علائم دارد.
- مدیریت مدرسه و محیط آموزشی: تطبیق شرایط کلاس و ارتباط مستمر با معلم‌ها نیز بخشی از روند درمان موفق است.
سوالات متداول
۱. بیش فعالی تا چه سنی ادامه دارد؟
درصورتی تشخیص زودهنگام و مداخله درمانی علائم آن تا نوجوانی یا اوایل بزرگسالی کم می‌شود.
۲. بیشفعالی در دوران کودکی چگونه است؟
کودکان بیش‌فعال معمولا در مدرسه دچار مشکل می‌شوند. این کودکان تمرکز ندارند و دائما بی‌قرار هستند. همچنین روابط اجتماعی کودکان بیش‌فعال ضعیف است.
۳. آیا بزرگسالان هم دچار بیشفعالی می‌شوند؟
بله. در بزرگسالان علائم آن متفاوت است. حواس‌پرتی، فراموش‌کاری، عدم تمرکز کافی، تکانشگری در تصمیم‌گیری و نارضایتی شغلی و عاطفی از جمله نشانه‌های بیشفعالی در بزرگسالان است.
