استرس شغلی؛ انواع و نشانه ها
اگر با کارمندان و افراد شاغل صحبت کنید احتمالا استرس شغلی یا فشار روانی محیط کار اولین و مهمترین چالش آنها است. درصورتیکه وظایف و شرایط شغلی فرد با تواناییهای وی همخوانی نداشته باشد یا همکاران کارفرماها از او بهدرستی حمایت نکنند استرس شغلی به وجود میآید. با کنترل آن میتوان از بروز مشکلات جسمی و متعدد بسیاری جلوگیری کرد.
شناخت نشانهها و عوامل استرس شغلی و بهرهگیری از راهکارهای مقابله و مدیریت استرس شغلی، میتواند به حفظ سلامت روان، افزایش رضایت شغلی و بهبود عملکرد فردی و سازمانی کمک کند. این مقاله از کلینیک روانشناسی ماهور با هدف آشنایی جامع با استرس شغلی و روشهای غلبه بر آن، اطلاعات کاربردی در اختیار خوانندگان قرار میدهد تا بتوانند فشارهای محیط کار خود را کنترل کرده و کیفیت زندگی و بهرهوری خود را افزایش دهند.
استرس شغلی چیست؟
استرس شغلی پاسخی طبیعی به فشارها و چالشهای محیط کار است که ممکن است بر سلامت جسمی و روانی افراد اثر بگذارد. زمانی که تقاضاها و شرایط کاری از تواناییها و منابع فردی بیشتر شود این فشار نیز بیشتر خواهد شد. استرس شغلی مجموعهای از فشارهای روانی و جسمی است که فرد شاغل هنگام مواجهه با چالشهای محیط کار تجربه میکند. مقادیری از استرس شغلی در حد ملایم میتواند مثبت و مفید باشد (استرس شغلی مفید) و به افزایش انگیزه و کارایی کمک کند، اما اگر بیشازحد شود (استرس شدید شغلی یا استرس شغلی زیاد)، باعث کاهش کارایی و آسیب به سلامت جسمی و روانی میشود. به طور خلاصه، استرس شغلی واکنشی طبیعی به فشارهای محیط کار است که در صورت مدیریت نشدن میتواند مشکلاتی جدی ایجاد کند.
انواع استرس شغلی
استرسهای کاری بسته به نوع خود به دستههای ناگهانی و مزمن تقسیم میشوند. برخی از این استرسها را میتوان با سادهترین روشهای ممکن کنترل کرد. با شناخت انواع استرسهای کاری از روح و جسم خود مراقبت کنید. انواع این استرسها عبارتاند از:
استرس حاد: این نوع استرس کوتاهمدت است و در پاسخ به فشارهای ناگهانی مانند مهلت کاری یا پروژه فوری به وجود میآید.
استرس مزمن: فشار مستمر ناشی از کار زیاد، عدم وجود تعادل و محیطهای ناسالم شغلی از علل بروز استرس شغلی مزمن هستند.
استرس محیطی: شرایط فیزیکی محل کار از جمله سروصدای زیاد، نور نامناسب و عدم مرتب بودن فضا باعث ایجاد استرس محیطی میشود.
استرس آیندهمحور: این نوع استرس از ترس نسبت به آینده کاری، احتمال اخراج یا عدم وجود شرایطی برای پیشرفت شغلی ناشی میشود.
استرس خودکارآمدی: زمانی که فرد به تواناییهای خود برای انجام وظایف باور قلبی ندارد استرس شغلی خودکارآمدی را تجربه میکند.
نشانههای استرس شغلی
خستگی اولین و بدیهیترین نشانه استرس شغلی است. اما تنها نمیتوان به برطرف کردن این علامت اکتفا کرد. با شناخت نشانههای استرس کاری میتوانید بهتر و بیشتر مراقب سلامت جسم و روان خود باشید. علائم آن عبارتاند از:
خستگی مفرط و بیانرژی بودن حتی بعد از خواب کافی
کاهش تمرکز و بهرهوری در محل کار
بیقراری، اضطراب یا احساس تهیبودن
سردرد، مشکلات گوارشی یا درد عضلات
بیمیلی به تعامل با همکاران یا رفتارهای پرخاشگرانه
بیخوابی یا کابوسهای مکرر
عوامل استرسزای شغلی
تمام استرسهایی که افراد در طول زندگی خود تجربه میکنند و ریشه و منبع مشخصی دارد که شناخت آنها به کنترل این چالش کمک میکند. عوامل استرسزای شغلی تاثیر مستقیمی بر سلامت فرد خواهند گذاشت. ریشههای استرس شغلی در دستهبندیهای زیر قرار میگیرد:
وظایف بیشازحد: انتظاراتی افراد از یک نفر دارند بیشتر از توانایی فیزیکی یا روحی وی است.
ابهام یا تعارض نقشها: وظایف برای فرد شفاف نیست و دستورهای متناقضی به فرد داده میشود.
نبود امنیت شغلی: فرد روزانه با ترس از اخراج، تعدیل یا عدم تمدید قرارداد مواجه میشود.
رفتار نامناسب مدیران: مدیر بسیار کنترلگر است یا با ناعدالتی تلاشهای افراد را نادیده می گیرد.
عدم حمایت اجتماعی: فرد همکاران همدلی ندارد یا بازخوردهای مثبتی دریافت نمیکند.
عدم تعادل کار و زندگی: فرد زمان زیادی را به کار اختصاص میدهد و فرصت کافی برای زندگی شخصی و خانوادگی خود ندارد.
پیامدهای استرس شغلی
درصورتیکه استرسهای شغلی در محیط کار کنترل نشود، پیامدهای آن هم فرد و هم سازمان را تحت تاثیر قرار میدهد. عوارض استرس شغلی عبارتاند از:
فرسودگی شغلی: فرد احساس پوچی و خستگی میکند و کار برای وی معنای خود را از دست میدهد.
بیماریهای جسمی: احتمال بروز بیماریهای قلبی، فشار خون، سردرد و زخم معده در شرایط استرسزای شغلی بیشتر است.
مشکلات روانی: اضطراب، افسردگی، وسواس فکری و بیخوابی مهمترین علائم روانی استرس شغلی هستند.
کاهش بهرهوری: در چنین شرایطی عملکرد فرد و تیم کاهش شدیدی خواهد داشت. همچنین اشتباهات کاری زیاد تکرار میشوند و کیفیت کارها نیز افت پیدا میکند.
راههای کاهش استرس شغلی
درمان استرسهای شغلی تنها مختص یک نفر نیست و کارمند و سازمان هردو مسئول کاهش آن هستند. در ادامه به راههای مقابله با استرس کاری هم برای فرد و هم برای سازمان اشاره کردهایم.
راهکارهای فردی کاهش استرس شغلی
تنفس آگاهانه و مدیتیشن: تمرینات کنترل ذهن باعث کاهش اضطراب میشوند.
ورزش منظم: از مهمترین ورزشها برای کاهش آن میتوان به پیادهروی یا یوگا اشاره کرد.
تعیین حد و مرز: لازم است فرد برای انجام کارهای اضافه «نه» محکمی بگوید و زمانهایی را به رشد و استراحت خود اختصاص دهد.
مهارتآموزی: افزایش اعتمادبهنفس و باور به تواناییهای خود استرس را کاهش میدهد.
درخواست کمک حرفهای: گفتوگو با مشاور یا روانشناس سازمانی به فرد در کاهش استرس کمک ویژهای میکند.در این مسیر، کلینیک مشاوره ماهور با بهرهگیری از متخصصان حوزه روانشناسی شغلی میتواند نقش مؤثری در شناسایی و درمان ریشههای استرس کاری ایفا کند.
راهکارهای سازمانی کاهش استرس شغلی
طراحی شغل مناسب: وظایف هر فرد باید با توانایی وی متناسب باشد.
بازخورد بهموقع و درست: در جلسههای فردی باید بازخورد منصفانهای ارائه شود.
برنامههای حمایتی سازمانی (EAP): سازمانها برای مدیریت استرس کارکنان خود میتوانند از خدمات مشاوره صنعتی و سازمانی استفاده کنند.
بهبود رفتار مدیریتی: لازم است مدیران برای برخورد انسانی با کارکنان آموزشهای حرفهای ببینند.
ایجاد تعادل بین کار و زندگی: امکان دورکاری، مرخصیهای مختلف و داشتن ساعت کاری شناور به کنترل احساس کارکنان کمک میکند.
استرس شغلی در زنان شاغل
زنان شاغل به دلیل نقشهای چندگانه زندگی (کاری و خانوادگی) معمولاً در معرض استرس شغلی ویژهای هستند. افزایش حضور زنان در بازار کار همراه با تعهدات خانهداری و اجتماعی میتواند فشار روانی مضاعفی ایجاد کند.
دلایل استرس شغلی در زنان شاغل
عوامل متعددی از جمله تبعیض جنسیتی، عدم امنیت شغلی و فشار نقشهای خانوادگی، میتوانند باعث افزایش سطح استرس در زنان شوند. این دلایل عبارتاند از:
- وظایف دوگانه: مسئولیت همزمان کار بیرون از خانه و وظایف خانهداری و تربیت فرزندان.
- فشارهای اجتماعی و انتظارات فرهنگی: توقعات سنتی برای ایفای موفق همزمان نقشهای خانه و شغل و حفظ آراستگی ظاهری.
- تبعیض و کاهش فرصتها: نابرابری در فرصتهای ارتقا و پرداخت کمتر نسبت به همکاران مرد.
- نبود انعطافپذیری کاری: کمبود امکان دورکاری، مرخصی محدود یا ساعات کاری سخت برای رسیدگی به امور خانوادگی.
- مسئولیتهای مراقبتی: نگهداری از سالمندان یا مشکلات بهداشتی خود یا اعضای خانواده در کنار وظایف شغلی.
- نگرانیهای اقتصادی و خانوادگی: تأمین هزینههای زندگی و آینده فرزندان بهطور همزمان با فشار شغلی.
تأثیرات استرس شغلی در زنان
استرس مداوم در زنان شاغل میتواند سلامت جسمی، روانی و حتی روابط خانوادگی آنان را تحت تأثیر قرار دهد. از مهمترین عوارض استرس شغلی بر زنان میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- مشکلات جسمی: افزایش احتمال بیماریهای قلبی، سردردهای مزمن و اختلالات خواب در زنان شاغل.
- مشکلات روانی: افسردگی، اضطراب و احساس گناه ناشی از تعارض میان موفقیت کاری و مسئولیتهای خانگی.
- فرسودگی زودرس: احساس خستگی شدید و کاهش توان تحمل فشارهای کاری.
- اختلال در روابط خانوادگی: بروز تنش و اختلاف در زندگی زناشویی بهخاطر کمبود وقت و توجه به خانواده.
- کاهش رضایت شغلی و انگیزه: احساس بیانگیزگی در کار ناشی از فشارهای همزمان.
- کاهش مشارکت اجتماعی: به خاطر فشارهای متعدد، زنان کمتر در فعالیتهای اجتماعی و بیرون از منزل شرکت میکنند.
سوالات متداول
مولفههای استرس شغلی کداماند؟
فشار کاری، ناامنی شغلی، ضعف در ارتباطات، نبود حمایت و تعارض نقش مهمترین مولفههای آن در کارکنان هستند.
مدیریت استرس شغلی چگونه است؟
برای مدیریت استرس کاری میتوان از راهکارهای فردی و سازمانی مانند مدیتیشن، تفویض اختیار و مشاوره صنعتی و سازمانی استفاده کرد.
چه مشاغلی استرس شغلی بیشتری دارند؟
پرستاران، پزشکان، معلمان، نیروهای خدمات اضطراری، مدیران ارشد، توسعهدهندگان نرمافزار و کارگران صنعتی بیشترین سطح استرس در زمانها را تجربه خواهند کرد.