بلوغ زودرس چیست و چرا باید جدی گرفته شود؟
تغییر زودهنگام بدن کودک و تبدیل شدن به بدن بزرگسالان از نشانه‌های بلوغ زودرس است. این تغییر در دختران پس از ۸ سالگی و در پسران پس از ۹ سالگی رخ می‌دهد. بسته به محل زندگی کودکان بلوغ زودرس ممکن است اتفاق بیفتد. در دوران بلوغ عضلات و استخوان‌های کودکان به سرعت رشد می‌کند، شکل و اندازه بدن تغییر می‌کند و بدن برای بچه‌دار شدن آماده می‌شود. علت شروع زودهنگام بلوغ هنوز دقیق مشخص نشده است. اما برخی از شرایط خاص مانند عفونت، مشکلات هورمونی، تومورها و مشکلات مغزی ممکن است به بلوغ زودرس منجر شوند. برای جلوگیری از بروز این مسئله برخی از پزشکان دارو تجویز می‌کنند. در ادامه بلوغ زودرس را دقیق‌تر معرفی کرده‌ایم.
انواع بلوغ زودرس در نوجوانان
دو نوع بلوغ زودرس در نوجوانان وجود دارد که عبارت‌اند از:
بلوغ پیش‌رس مرکزی (CPP): زمانی‌که روند بلوغ طبیعی خیلی زود شروع شود بلوغ کودک زودرس خواهد بود. در اغلب موارد این بلوغ علت خاصی ندارد. اما بلوغ زود هنگام حقیقی معمولا به‌دلیل بروز مشکل در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس رخ می‌دهد.
بلوغ پیش‌رس محیطی (PPP): درصورتی‌که غدد هورمون جنسی (غدد فوق کلیوی در پسران و دختران، تخمدان‌ها در دخترها و بیضه‌ها در پسرها) زودتر از معمول شروع به فعالیت کنند بلوغ زودرس کاذب رخ می‌دهد. از مهم‌ترین دلایل بلوغ پیش‌رس محیطی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تومور آدرنال که استروژن (هورمون سازنده ویژگی‌های زنانه) یا تستوسترون (هورمون استروئیدی سازنده ویژگی‌های مردانه) ترشح می‌کند.
- ناهنجاری ژنتیکی به نام هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH) که باعث می‌شود غدد فوق کلیوی بیش از حد آندروژن (هورمون‌های سازنده ویژگی‌های مردانه) تولید کنند.
- قرار گرفتن در معرض داروها، کرم‌ها، پمادها یا مکمل‌هایی که حاوی استروژن، آندروژن یا تستوسترون هستند.
- کیست تخمدان یا تومورهای تخمدان در دختران
- تومور در بیضه پسران
بلوغ زودرس در چه سنی است؟
بلوغ زودرس در دختران در کمتر از ۸ سالگی و در پسران در کمتر از ۹ سالگی قابل تشخیص است. با این حال توصیه می‌شود برای تشخیص آن توسط روانشناس نوجوان به کلینیک‌های روانشناسی معتبر مانند کلینیک روانشناسی ماهور مراجعه کنید.
دلایل و علت‌های بروز بلوغ زودرس
فرآیند بلوغ زودرس با تولید هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) آغاز می‌شود. وقتی این هورمون به غده کوچک و لوبیایی‌شکل هیپوفیز در پایه مغز می‌رسد منجربه تولید استروژن بیشتر در تخمدان‌ها و تستوسترون بیشتر در بیضه‌ها می‌شود. استروژن باعث ایجاد صفات جنسی زنانه و تستوسترون باعث ایجاد صفات جنسی مردانه می‌شود.
علائم بلوغ زودرس در نوجوانان
بلوغ زودرس در نوجوانان با شروع زودهنگام علائم فیزیکی بلوغ جنسی مشخص می‌شود.
علائم بلوغ زودرس در دختران
علائم بلوغ زودرس در دختران عبارت‌اند از:
- رشد سینه
- رشد موهای ناحیه تناسلی
- قاعدگی
- رشد سریع قد
- آکنه
- بوی بدن
- دمدمی مزاج بودن
علائم بلوغ زودرس در پسران
از مهم‌ترین علائم بلوغ زودرس در پسران نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش حجم بیضه‌ها
- رشد موهای نحیه تناسلی
- رشد سریع قد
- آکنه
- بوی بدن
- بم شدن صدا
- رشد موی صورت
- نعوظ خودبه‌خودی
بلوغ زودرس چه عوارضی دارد؟
بلوغ زودرس عوارض جانبی جسمی، عاطفی و اجتماعی مختلفی دارد. در این بخش به عوارض بلوغ زودرس اشاره کرده‌ایم:
- قد کوتاه‌تر در بزرگسالی: کودکانی که بلوغ زودرس را تجربه می‌کنند در ابتدا نسبت به هم‌سن‌وسالان خود قد بلندتری دارند اما جهش رشد آن‌ها زودتر تمام می‌شود. در نهایت و در سنین بزرگسالی قد کوتاه‌تری نسبت به سایر هم‌ساالن خود خواهند داشت.
- مشکلات مختلف سلامتی: بلوغ زودرس می‌تواند منجربه اختلالات متابولیسمی مختلف مانند مقاومت به انسولین، دیابت نوع ۲ و خطرات قلبی مانند کلسترول و فشار خون بالا و افزایش احتمال ابتلا به سرطان سینه در دختران شود. همچنین این بلوغ ممکن است احتمال ابتلا به سرطان بیضه در پسرها را نیز افزایش دهد.
- قاعدگی زودرس: در دختران بلوغ زودرس به قاعدگی زودهنگام منجر می‌شود و با سردگمی و اضطراب همراه است.
- پریشانی عاطفی: کودکانی که بلوغ زودرس را تجربه می‌کنند ممکن است به دلیل تفاوت فیزیکی با همسالان خود، اضطراب، افسردگی و انزوا را تجربه کنند.
- مشکلات رفتاری: بلوغ زودرس احتمال سوءمصرف مواد و انجام رفتارهای پرخطر را افزایش می‌دهد.
- چالش‌های اجتماعی: کودکان ممکن است در سازگاری با همسالان خود مشکل داشته باشند و کناره‌گیری و انزوا را تجربه کنند.
- افزایش خطر سوءاستفاده جنسی: دخترانی که بلوغ زودرس را تجربه می‌کنند ممکن است در معرض خطر بیشتری برای سوءاسئفاده جنسی قرار بگیرند.
- سردرگمی و سوءتفاهم: تغییرات جسمی و عاطفی باعث سردرگمی کودکان می‌شود.
- مشکل در برقراری ارتباط: کودکانی که زودرتر از هم‌سن‌وسالان خود به بلوغ می‌رسند با انتظارات غیرواقعی خانواده و بزرگ ترها مواجه می‌شوند. این کودکان به مرور زمان به فردی خجالتی تبدیل خواهند شد.
راه‌های جلوگیری از بلوغ زودرس
عواملی بلوغ زودرس مانند جنسیت و نژاد مانع از پیشگیری بلوغ زودرس می‌شوند. اما تمرکز بر داشتن وزن متناسب و داشتن عادت غذایی و خواب کافی برای جلوگیری از بلوغ زودرس مفید است.
جلوگیری از بلوغ زودرس در دختران
توجه به عوامل محیطی، سبک زندگی و بررسی‌های منظم پزشکی به جلوگیری از بلوغ زودرس دختران کمک می‌کند. رعایت موارد زیر در پیشگیری از این مسئله موثر است:
１. کنترل وزن و برنامه غذایی سالم: در دختران افزایش وزن باعث افزایش تولید استروژن و زودتر رخ دادن بلوغ می‌شود. استفاده از سبزیجات، غلات کامل، پروتئین کم‌چرب و استفاده نکردن از غذاهای فرآوری شده به کنترل وزن کمک می‌کند.
２. کاهش استفاده از مواد شیمیایی: ظرف‌های پلاستیکی که برای نگهداری مواد غذایی استفاده می‌شوند حاوی BPA هستند. این مواد باعث اختلال در ترشح هورمون دختران می‌شود.
３. ورزش روزانه و منظم: فعالیت‌های ورزشی مانند شنا، دوچرخه‌سواری و رقص به حفظ تعادل هورمون‌ها و داشتن وزن متناسب کمک می‌کند.
４. مدیریت خواب: نور مصنوعی مخصوصا در زمان‌های استراحت باعث اختلال در ترشح ملاتونین و تحریک ترشح هورمون‌های جنسی می‌شود. توصیه می‌شود دختران روزانه ۹ ساعت خواب باکیفیت و دور از تجهیزات الکترونیک را تجربه کنند.
５. مراجعه منظم به پزشک: با مراجعه سالانه به پزشک یا مشاوره فردی و مشاوره نوجوان در مشهد تغییرات رشد و روند ترشح هورمون‌ها را در فرزندان دختر کنترل کنید.
جلوگیری از بلوغ زودرس در پسران
بلوغ زودرس پسران چندان شایع نیست. اما در صورت رخ دادن تاثیر روانی و جسمی زیادی در زندگی آن‌ها خواهد داشت. برای جلوگیری از شروع زود هنگام بلوغ در پسران موارد زیر را در نظر داشته باشید:
- داشتن وزن متناسب: بدن افرادی که اضافه وزن دارند نسبت به انسولین مقاوم است و با غییر سطح هورمون‌ها باعث بروز بلوغ زودرس می‌شود. برای جلوگیری از این مورد مصرف غذاهای پرفیبر، ویتامین‌دار و کم‌چرب توصیه می‌شود.
- عدم استفاده از مواد تغییردهنده هورمون‌ها: برخی از محصولات آرایشی از مواد شیمیایی شبه‌استروژنی ساخته شده‌اند. این مواد سطح هورمون‌ها و شرایط ترشح آن‌ها را تغییر می‌دهند.
- فعالیت ورزشی منظم: وزن منظم مانند شنا، فوتبال و ورزش‌های رزمی باعث ترشح هورمون رشد و تستوسترون می‌شود.
- پیشگیری از آسیب به بیضه‌ها: هنگام ورزش کردن به پسران توصیه می‌شود از لباس‌های ورزشی مخصوص یا محافظ‌های ورزشی استفاده کنند.
روشهای درمان بلوغ زودرس
هدف از درمان بلوغ زودرس متوقف کردن یا کند کردن روند بلوغ تا رسیدن زمان مناسب آن است. این روش‌ها معمولا برای توقف بلوغ زودرس در دختران و پسران مشترک است.
درمان بلوغ زودرس دختر
برای درمان بلوغ زودرس در دختران راهکارهای زیر توصیه می‌شود:
- درمان دارویی با آگونیست‌های GnRH: پزشکان برای درمان بلوغ زودرس یکی از داروهای لوپرولید یا تریپتورلین را تجویز می‌کنند. این داروها با مهار کردن ترشح هورمون‌های جنسی باعث توقف قاعدگی و رشد سینه‌ها می‌شوند.
- درمان زمینه‌های بروز بلوغ زودرس: برخی از دختران ممکن است به دلیل داشتن تومور، کیست تخمدان یا اختلال در عملکرد غدد فوق‌کلیوی دچار بلوغ زودرس شوند. پزشکان معمولا با جراحی یا تجویز داروهای ضد هورمونی این مشکل را برطرف می‌کنند.
- کنترل وزن و اصلاح سبک زندگی: کاهش وزن در دخترانی که به اضافه وزن دچار هستند باعث تنظیم هورمون‌ها و کاهش علائم بلوغ زودرس می‌شود.
- شرکت در جلسه‌های مشاوره: مشاوره روانشناسی برای بلوغ زودرس با بررسی سبک زندگی و مشکلات درونی دختران از پیش‌رفت بلوغ زودرس در این افراد جلوگیری یا آن را درمان می‌کند.
درمان بلوغ زودرس پسران
تغییرات خلق‌وخو در نوجوانان به‌ویژه پسرها بسیار واضح است. برای درمان بلوغ زودرس پسران کافی است به موارد زیر توجه کنید:
- پیشگیری و درمان بیماری‌های بیضه: وجود عفونت درون بیضه‌ها یا آسیب دیدن این عضو از بدن باعث اختلال در عملکرد و ترشح هورمون‌ها می‌شود.
- شرکت در جلسه‌های مشاوره روانشناسی و آموزشی: تغییر صدا و رفتار از نشانه‌های بلوغ زودرس در پسران است. مشاور با گفت‌وگو و ارائه راهکارهای مختلف کمک می‌کند این افراد شرایط خود را بپذیرند و رفتارهای خود را اصلاح کنند.
نقش مشاوره روانشناسی نوجوان در مدیریت بلوغ زودرس
در جلسه‌های مشاوره برای بلوغ زودرس، روانشناسان علاوه‌بر تغییرات فیزیکی به تغییرات احساسی و اجتماعی نوجوانان توجه می‌کنند. از مهم‌ترین نقش‌های مشاوره روانشناس نوجوان در مدیریت بلوغ زودرس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تقویت ارتباطات: مشاور به والدین کمک می‌کند بتوانند ارتباطی ساده و صادقانه با نوجوان خود داشته باشند. همچنین مشاور توضیح می‌دهد که بلوغ زودرس امری طبیعی است و به خانواده کمک می‌کند ارتباطی امن برای فرزندان خود شکل دهند.
- تقویت عزت نفس: نوجوانانی که دچار بلوغ زودرس می‌شوند معمولا احساس می‌کنند با سایر دوستان خود تفاوت دارند یا خجالت می‌کشند. مشاور با تمرکز بر نقاط قوت این افراد و نشان دادن استعداد و توان‌مندی‌های آن‌ها باعث تقویت عزت نفس نوجوانان می‌شود.
- کنترل اضطراب اجتماعی: مشاور به نوجوانانی که دچار بلوغ زودرس شده‌اند کمک می‌کند اضطراب اجتماعی ناشی از بزرگتر دیده‌شدن نسبت به همسالانشان را کنترل کنند. به این ترتیب اعتمادبه‌نفس آن‌ها نیز تقویت خواهد شد.
برای بلوغ زودرس چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر در دختران کمتر از ۸ سال و پسران کمتر از ۹ سال علائم بلوغ زودرس را مشاهده کردید باید به پزشک مراجعه کنید. زمانی‌که دختران رشد سینه، رویش مو روی آلت تناسلی یا قاعدگی را در سن کم تجربه کنند لازم است با پزشک مشورت کنید. در پسران نیز رشد بیضه و آلت تناسلی یا رویش مو روی این بخش از بدن در سن کم از نشانه‌های ضروری مراجعه به پزشک است.
نتیجه‌گیری و توصیه‌های پایانی برای والدین نوجوانان دچار بلوغ زودرس
نوجوانان در دوران بلوغ زودرس احساسات متفاوتی را تجربه می‌کنند. برخی از این افراد خجالتی می‌شوند و برخی دیگر پرخاشگر می‌شوند. در صورت مشاهده علائمی مانند قاعدگی زودرس در دختران و رشد بیضه‌ها در پسران بهتر است به مشاور یا پزشک مراجعه کنید. علاوه‌بر نشانه‌های فیزیکی برخی از نوجوانان ممکن است دچار بلوغ زودرس ذهنی یا بلوغ زودرس فکری شوند. این نوجوانان زودتر از هم‌سن‌وسالان خود به نگرش‌های عمیق و درک زندگی می‌رسند.
سوالات متداول
بلوغ زودرس یعنی چه؟
اگر دختران در کمتر از ۸ سالگی و پسران در کمتر از ۹ سالگی علائم بلوغ را داشته باشند یعنی دچار بلوغ زودرس شده‌اند.
آیا بلوغ زودرس خطرناک است؟
بله. بلوغ زودرس علاوه‌بر مشکلات روانی و عاطفی باعث بروز مشکلات جسمی مانند کوتاه بودن قد در بزرگسالی می‌شود.
آیا بلوغ زودرس درمان می‌شود؟
بله. بسته به علت بروز بلوغ زودرس می‌توان آن را درمان کرد. اصلاح سبک زندگی، شرکت در جلسه‌های مشاوره و مصرف داروهای کنترل‌کننده هورمون‌ها از روشهای درمان بلوغ زودرس هستند.
با نوجوان خود در هنگام بلوغ چگونه رفتار کنیم؟
در دوران بلوغ باید حمایت عاطفی خود برای نوجوانان را بیشتر کنید، درباره تغییرات طبیعی بدن با آن‌ها صحبت کنید و محیطی امن برای بیان احساسات را برای آن‌ها فراهم کنید.
